Podział administracyjny I Rzeczypospolitej

Podział administracyjny I Rzeczypospolitej był pochodną skomplikowanej historii wewnętrznych zmian terytorialnych sięgających czasów rozbicia dzielnicowego w Polsce oraz zewnętrznych strat i nabytków terytorialnych Polski i Litwy.

Pojęcie Rzeczpospolita Obojga Narodów odnosi się do państwa polskiego od unii lubelskiej (1569) do ostatniego rozbioru. Rzeczpospolita składała się z dwóch części: Korony Królestwa Polskiego (potocznie – Korony) i Wielkiego Księstwa Litewskiego (potocznie – Litwy), które posiadały dużą niezależność przejawiającą się również w administracji terytorialnej.

Korona Polska

Korona dzieliła się na dwie prowincje: wielkopolską (do której zaliczano również Mazowsze i Prusy Królewskie) oraz małopolską (z Rusią Czerwoną, Podolem, Wołyniem i Ukrainą).

Pod koniec XVI wieku Korona (bez Warmii) zajmowała obszar 180 638 km², na którym znajdowało się 24 650 miejscowości (i osad), przy średniej gęstości zaludnienia 13,6 miejscowości na 100 km².

Prowincja wielkopolska

 Osobny artykuł: prowincja wielkopolska.

Wielkopolska

• województwo poznańskie (od 1314) z ziemią wschowską (Wschowa)
  • powiat poznański
  • powiat kościański
  • powiat wschowski (ziemia wschowska) (od 1343)
  • powiat wałecki (do 1791)
  • powiat międzyrzecki (od 1791)
• województwo kaliskie (od 1314) (Kalisz)
  • powiat kaliski
  • powiat koniński
  • powiat pyzdrski
  • powiat gnieźnieński (do 1768)
  • powiat kcyński (do 1768)
  • powiat nakielski (do 1768)
• województwo gnieźnieńskie (Gniezno), utworzone w 1768 z trzech powiatów wydzielonych z województwa kaliskiego
  • powiat gnieźnienski
  • powiat kcyński
  • powiat nakielski
• województwo sieradzkie (Sieradz) (od 1339) z ziemią wieluńską (Wieluń) (od ok. 1420)
  • powiat sieradzki
  • powiat szadkowski
  • powiat piotrkowski
  • powiat radomszczański
  • powiat wieluński (ziemia wieluńska)
  • powiat ostrzeszowski (ziemia wieluńska)
• województwo łęczyckie (Łęczyca) (od 1352)
  • powiat łęczycki
  • powiat brzeziński
  • powiat orłowski
  • powiat inowłodzki (od 1791)
• województwo brzeskokujawskie (Brześć Kujawski) (od XIV w.)
  • powiat brzeski
  • powiat radziejowski
  • powiat przedecki
  • powiat kowalski
  • powiat kruszwicki
• województwo inowrocławskie (Inowrocław) (od XIV w.) z ziemią dobrzyńską (Dobrzyń) (od 1352)
  • powiat inowrocławski
  • powiat bydgoski
  • powiat dobrzyński (ziemia dobrzyńska)
  • powiat rypiński (ziemia dobrzyńska)
  • powiat lipnowski (ziemia dobrzyńska)

Mazowsze

• województwo rawskie (od 1462)
  • ziemia rawska
    • powiat rawski
    • powiat bielski
  • ziemia sochaczewska
    • powiat sochaczewski
    • powiat mszczonowski
  • ziemia gostynińska
    • powiat gostyniński
    • powiat gąbinski
• województwo płockie (od 1495)
  • ziemia płocka
    • powiat płocki
    • powiat bielski
    • powiat raciąski
    • powiat płoński
    • powiat sierpski (dziś sierpecki)
  • ziemia zawkrzeńska
    • powiat szreński
    • powiat mławski
    • powiat niedzborski
• województwo mazowieckie (od 1529)
  • ziemia czerska
    • powiat czerski
    • powiat garwoliński (od 1539)
    • powiat grójecki
    • powiat warecki
  • ziemia warszawska
    • powiat warszawski
    • powiat błoński
    • powiat tarczyński
  • ziemia zakroczymska
    • powiat zakroczymski
    • powiat serocki
    • powiat nowomiejski
  • ziemia ciechanowska
    • powiat ciechanowski
    • powiat przasnyski
    • powiat sąchocki (dawniej czerwiński)
  • ziemia łomżyńska
    • powiat łomżyński
    • powiat koleński (kolneński)
    • powiat zambrowski
    • powiat ostrołęcki
  • ziemia wiska
    • powiat wiski
    • powiat wąsoski
    • powiat radziłowski
  • ziemia różańska
    • powiat różański
    • powiat makowski
  • ziemia nurska
    • powiat nurski
    • powiat ostrowski
    • powiat kamieńczykowski
  • ziemia liwska (niedzielona na powiaty)
  • ziemia wyszogrodzka (niedzielona na powiaty)

Prusy Królewskie

• województwo chełmińskie

Od 1466 do 1537 całe województwo było jednym powiatem. W 1537 zostało podzielone na dwa powiaty: powiat michałowski i powiat chełmiński. W 1764 podzielono je na 7 powiatów: chełmiński, toruński, grudziądzki, radzyński, kowalewski, brodnicki i nowomiejski, a następnie w 1767 dodano jeszcze dwa kolejne, golubski i łasiński, jednak decyzje te nigdy nie weszły w życie.

• województwo malborskie
  • powiat sztumski
  • powiat kiszporski
  • powiat elbląski
  • powiat malborski
• województwo pomorskie od 1466 do 1764 dzieliło się na 8 powiatów: człuchowski, gdański, mirachowski, nowski, pucki, świecki, tczewski, tucholski. W 1764 zostało podzielone zostało na powiaty: gdański, pucki, kościerski, tczewski, skarszewski, nowski, świecki, tucholski, człuchowski i mirachowski. Reforma ta nie weszła jednak w życie.
• Księstwo Warmińskie

Prowincja małopolska

 Osobny artykuł: prowincja małopolska.

Małopolska

• województwo krakowskie
  • powiaty w XVI wieku – proszowski, szczyrzycki (nieopodal Wiśnicza), lelowski, księski, śląski, biecki, sandecki.
  • powiaty w 1676 – krakowski, proszowski, lelowski, księski, szczerzecki, sądecki, czchowski, biecki.
  • ziemia spiska
  • Księstwo Oświęcimskie
  • Księstwo Zatorskie
• województwo sandomierskie
  • ziemia sandomierska
    • powiat sandomierski
    • powiat wiślicki
    • powiat pilzneński
    • powiat radomski
    • powiat opoczyński
    • powiat chęciński
    • powiat szydłowski (do 1465)
    • powiat tarnowski (do 1465)
  • ziemia stężycka (niedzielona na powiaty, do 1676: powiat)
• województwo lubelskie (od 1474)
  • ziemia lubelska
    • powiat lubelski
    • powiat urzędowski
    • powiat kurowski (do 1465)
    • powiat parczewski (do 1465)
  • ziemia łukowska (niedzielona na powiaty) do 23 listopada 1793

Podlasie

• województwo podlaskie (od 1513)
  • ziemia bielska
  • ziemia drohicka
  • ziemia mielnicka

Ruś

• województwo ruskie (od 1434)
  • ziemia lwowska
    • powiat lwowski
    • powiat żydaczowski
  • ziemia przemyska
    • powiat przemyski
    • powiat przeworski
  • ziemia sanocka
  • ziemia halicka
    • powiat halicki
    • powiat trembowelski
    • powiat kołomyjski (Pokucie)
  • ziemia chełmska
    • powiat chełmski
    • powiat hrubieszowski (1429–1465)
    • powiat krasnostawski
    • powiat lubomelski (do 1465)
    • powiat ratneński (do XVI wieku)
• województwo bełskie (od 1462)
  • ziemia bełska
    • powiat bełski
    • powiat grabowiecki
    • powiat horodelski
    • powiat lubaczowski (do 1561)
  • ziemia buska
• województwo wołyńskie (od 1566)
  • powiat łucki
  • powiat włodzimierski, od 1791 w jego miejscu powiaty włodzimiersko-czernihowski i włodzimiersko-nowogrodzki
  • powiat krzemieniecki
  • powiat horyński (od 1791)
  • powiat nadsłucki (od 1791)
• województwo podolskie (od 1434)
  • powiat czerwonogrodzki
  • powiat kamieniecki
  • powiat latyczowski
  • powiat rowski (od 1791)
• województwo kijowskie (od 1471)
  • powiat kijowski
  • powiat żytomierski
  • powiat owrucki
  • powiat naddnieprski (od 1791)
• województwo bracławskie (od 1566)
  • powiat bracławski
  • powiat zwinogrodzki
  • powiat winnicki
  • powiat nadbohski (od 1791)
• województwo czernihowskie od 1618 w Rzeczypospolitej, od 1635 województwo, od 1667 tytularne
  • powiat czernihowski
  • powiat nowogrodzkosiewierski

Prowincja litewska (Wielkie Księstwo Litewskie)

• województwo wileńskie (od 1413)
  • powiat wileński
  • powiat oszmiański
  • powiat lidzki
  • powiat wiłkomierski
  • powiat brasławski
  • powiat zawilejski (od 1791)
  • powiat ejszyski (od 1791)
• województwo trockie (od 1413)
  • powiat trocki
  • powiat grodzieński
  • powiat kowieński
  • powiat upicki
  • powiat merecki (od 1791)
  • powiat preński (od 1791)
• Księstwo Żmudzkie
  • trakty (do 1791):
    • Ejragoła
    • Wilki
    • Wielona
    • Rosienie
    • Widukle
    • Kroże
    • Tendziagoła
    • Jaswony
    • Szawle
    • Wielkie Dyrwiany
    • Małe Dyrwiany
    • Berżany
    • Użwenty
    • Telsze
    • Retów
    • Pojurze
    • Wieszwiany
    • Korszew
    • Szadów
    • Gondinga
    • Twery
    • Potumsza
    • Birżyniany
    • Połąga
    • Powondeń
    • Medyngiany
    • Korklany
    • Żorany
  • powiat rosieński (od 1791)
  • powiat szawelski (od 1791)
  • powiat telszewski (od 1791)
• województwo nowogródzkie (od 1507)
  • powiat nowogródzki
  • powiat wołkowyski
  • powiat słonimski
  • powiat słucki
    • Księstwo Kopylskie
• województwo brzeskolitewskie (od 1566)
  • powiat brzeski
  • powiat piński
  • powiat kobryński (od 1791)
  • powiat pińsko-zarzeczny (od 1791)
• województwo mińskie (od 1566)
  • powiat miński
  • powiat rzeczycki
  • powiat mozyrski
• województwo mścisławskie (od 1566)
• województwo witebskie (od 1503)
  • ziemia orszańska (od 1667 z województwa smoleńskiego)
• województwo połockie (od 1504)
• województwo smoleńskie (od 1508) od 1514 do 1611 i od 1667 tytularne
  • powiat smoleński
  • powiat starodubowski

Inne terytoria

Inflanty

Od 1582 trzy prezydia (od 1598 nazywane województwami):

• województwo wendeńskie z ziemią piltyńską (enklawą w Kurlandii) (od 1598 r.)
• województwo dorpackie (od 1598)
• województwo parnawskie (od 1598)

Od 1667 (faktycznie od 1620):

• województwo inflanckie (Dyneburg) (od 1620):
  • trakt dyneburski
  • trakt rzeżycki
  • trakt lucyński
  • trakt marienhauski

Księstwo Siewierskie

Domena we władaniu biskupów krakowskich, tytułujących się książętami siewierskimi, formalnie włączone do Polski w 1790.

Lenna

• Księstwo Kurlandii i Semigalii (Mitawa) (lenno Korony i Litwy):
  • Kurlandia (Goldynga)
  • Semigalia (Mitawa)
  • powiat piltyński (Piltyń) – nie stanowił części Księstwa Kurlandii i Semigalii i podlegał (z przerwami) bezpośrednio Rzeczypospolitej
  • Nowa Kurlandia
  • Wyspa Kunta Kinteh
• Prusy Książęce (Królewiec) (lenno Korony, od 1657 Księstwo Pruskie było niezależne, w 1701 przekształciło się w Królestwo Prus)
• ziemia bytowsko-lęborska (Lębork i Bytów) (lenno Korony, od 1657 faktycznie należała do Brandenburgii)

Protektoraty

• Kaffa

Województwa utworzone na sejmie grodzieńskim 23 listopada 1793

• Korona Polska:
  • województwo chełmskie
  • województwo ciechanowskie
  • województwo mazowieckie
  • województwo krakowskie
  • województwo lubelskie
  • województwo podlaskie
  • województwo sandomierskie
  • województwo warszawskie
  • województwo włodzimierskie
  • województwo wołyńskie

• Wielkie Księstwo Litewskie:
  • województwo brasławskie
  • województwo brzeskie
  • województwo grodzieńskie
  • województwo mereckie
  • województwo nowogródzkie
  • województwo trockie
  • województwo wileńskie
  • województwo żmudzkie

Zobacz też

• Krainy historyczne w Polsce

Przypisy

Bibliografia

• „Starożytna Polska”, M. Baliński, wyd. S.Orgelbranda, Warszawa 1843. t.II, s. 230
• Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski
• Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000 (mapa kartograficzna I Rzeczypospolitej z II połowy XVI wieku), autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: Atlas Fontium: (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL
• Stan Wielkopolski tuż po rozbiorach (mapa Gilly’ego: zabór pruski pod koniec XVIII w.): https://terrasiradiensis.jimdofree.com/mapy/mapa-gilly-ego/
• Mapy historyczne Polski: https://fotopolska.eu/Polska/b19979,Polska_-_mapy.html