Friedrich Josef Dürrenmatt (* ils 5 da schaner 1921 a Konolfingen; † ils 14 da december 1990 a Neuchâtel) è stà in scriptur, dramaticher e pictur svizzer.
Friedrich Dürrenmatt è naschì ils 5 da schaner 1921 a Konolfingen, ina vischnanca en il chantun Berna. Ses tat è stà il politicher Ulrich Dürrenmatt, ses bab il plevon protestant dal vitg, Reinhold Dürrenmatt. Trais onns pli tard è naschida sia sora Vroni. L’onn 1935 ha la famiglia dischlocà a Berna, probablamain ord motivs economics. La crisa economica mundiala sentiv’ins da quest temp era en Svizra, uschia che la classa mesauna da burgais è daventada pli paupra. Friedrich Dürrenmatt ha l’emprim visità il gimnasi liber a Berna, pli tard il Humboldtianum, nua ch’el ha fatg la matura l’onn 1941. Dürrenmatt n’è betg stà in enorm bun scolar (nota generala: «malapaina suffizient») ed ha descrit ses temp da scola sco «mender temp da mia vita». El haja midà scola, perquai che la moda d’instrucziun na plaschevi betg ad el, perquai ch’el survegnevi ina massa notas nauschas e perquai ch’el avevi adina puspè dispitas cun ils scolasts. Igl è enconuschent che Dürrenmatt fascheva part l’onn avant la matura dad in’associaziun frontista. Questa commembranza ha el pli tard declerà cun il giavisch da vulair sa distanziar dal bab.
Anc a Konolfingen ha el entschet a malegiar e dissegnar, activitads che han accumpagnà el l’entira vita. Pli tard ha el illustrà intginas da sias ovras, fatg skizzas e creà per part entiras culissas da teater. Ses maletgs èn vegnids exponids ils onns 1976 e 1985 a Neuchâtel e l’onn 1978 a Turitg. Malgrà ses talent da dissegnar ha el entschet a studegiar l’onn 1941 filosofia, scienzas natiralas e germanistica. L’entschatta da ses studi ha Dürrenmatt passentà a Turitg, gia suenter in semester ha el dentant midà a Berna, nua ch’el abitava tar ses geniturs en in’abitaziun da mansarda. Quest’abitaziun ha el decorà cun gronds dissegns vi da las paraids. Quels èn vegnids surmalegiads pli tard e pir scuverts e renovads l’entschatta dals onns novanta. L’onn 1945 ha Dürrenmatt terminà ses studi. La lavur da doctorat davart Søren Kierkegaard è dentant restada incumpletta.
Ses emprim toc da teater publitgà è naschì ils onns 1945/46: Es steht geschrieben. L’onn 1947 è questa ‹cumedia› – ch’è en vardad plitost in drama – vegnida preschentada per l’emprima giada. Il medem onn ha Dürrenmatt maridà l’actura Lotti Geissler, ed els dus èn ids a star a Ligerz al Lai da Bienna. Là ha el scrit il roman criminal Der Richter und sein Henker cun colliaziuns tar lieus locals sco Lamboing. En las scolas tudestgas tutga quest’ovra oz tar la lectura da standard.
Ils emprims onns sco scriptur liber èn stads grevs per Dürrenmatt e per sia famiglia da bainbaud tschintg persunas. Lura è la situaziun sa megliurada, cunzunt pervia d’incumbensas da staziuns da radio tudestgas, per las qualas el ha scrit intgins gieus auditivs. Plinavant è la chasa editura Arche daventada durant quest temp si’editura fixa. Dürrenmatt ha cumenzà a scriver romans da detectiv ch’èn per part cumparids en il Beobachter sco romans da cuntinuaziun. L’onn 1952 èn ils Dürrenmatts ids a star a Neuchâtel.
L’onn 1952 è naschì ses toc da teater Die Ehe des Herrn Mississippi, cun il qual el ha pudì festivar ses emprim grond success sin tribunas da la Germania. Cun sia cumedia Der Besuch der alten Dame ha el gì success mundial. Ses toc il pli enconuschent è dentant daventà Die Physiker ch’el numna medemamain ina cumedia.
Per si’ovra – che cuntegna sper ils tocs da teater era ina massa romans da detectiv, raquints, gieus auditivs, essais e referats – ha Dürrenmatt survegnì ina massa premis. Tranter auter l’onn 1948 il premi da la fundaziun Welti per il drama Es steht geschrieben, 1959 il Premi Schiller da la citad da Mannheim, 1960 il Premi grond da Schiller da la Fundaziun svizra da Schiller e 1977 la Medaglia da Buber-Rosenzweig a Frankfurt. L’onn 1969 ha el dastgà retschaiver il titel da docter d’onur da la Temple University a Philadelphia; en pli ha el survegnì promoziuns d’onur a Gerusalem e Nizza. Ils onns sessanta sa chattava ses success en la publicitad sin il zenit.
Per part ha Dürrenmatt er lavurà sco reschissur da teater: l’emprim a Basilea, suenter in infarct dal cor a la Neue Schauspiel AG a Turitg e finalmain a Düsseldorf. Là èn era dus da ses tocs da teater vegnids preschentads per l’emprima giada. Quai èn Porträt eines Planeten e Titus Andronicus. El ha inscenà pliras represchentaziuns dad atgnas ovras, sco per exempel l’onn 1978 a Vienna il toc Der Meteor (scrit 1964/65).
Ils onns otganta ha Dürrenmatt puspè retschet in premi suenter l’auter, uschia per exempel il Premi statal da l’Austria per litteratura europeana, il Premi Georg-Büchner ed il Prix Alexei Tolstoi da l’Association internationale des Ecrivains de Romans Policiers.
Sco autur critic ha Dürrenmatt prendì posiziun envers la politica internaziunala, e quai en essais, referats e pleds festivs. Exempels èn Amerika (1970), il text da pressa Ich stelle mich hinter Israel (1973) u in referat a chaschun dal 100avel natalizi dad Albert Einstein. L’onn 1990 ha el tegnì dus pleds davart Václav Havel e Michail Gorbatschow ch’èn cumparids sut il titel Kants Hoffnung.
Per l’ediziun da sias ovras en 29 toms (ch’è cumparida en furma liada tar la chasa editura Arche ed en furma da cudeschs da giaglioffa tar la chasa editura Diogenes) ha Dürrenmatt surlavurà las bleras da sias ovras. Dürrenmatt è mai stà da l’opiniun che sias ovras sajan finidas. Durant las preparaziuns per l’ediziun da si’ovra cumpletta è el sa fatschentà intensivamain cun sia moda da lavurar, cun las figuras creadas dad el e cun ils lieus d’acziun. Or da questa lavur è resultada l’ovra da nov parts Geschichte meiner Schriftstellerei respectivamain Stoffe ch’è cumparida en dus toms (Labyrinth. Stoffe I–III 1981 e Turmbau. Stoffe IV–IX 1990). Or da manuscrits è vegnì publitgà suenter sia mort ina cuntinuaziun da Stoffe.
«Aber die Stoffe sind die Resultate meines Denkens, die Spiegel, in denen, je nach ihrem Schliff, mein Denken und damit auch mein Leben reflektiert werden.»
L’onn 1983 è sia dunna Lotti morta. Bundant in onn pli tard ha Dürrenmatt maridà l’actura, cineasta e schurnalista Charlotte Kerr. Ensemen han els realisà il film Porträt eines Planeten ed il toc da teater Rollenspiele. Ils 14 da december 1990 è Dürrenmatt mort en la vegliadetgna da 69 onns. Kerr ha tractà lur temp communabel en il cudesch Die Frau im roten Mantel.
Sumegliant a las teorias dal teater epic da Bertold Brecht che Dürrenmatt ha studegià, vuleva Dürrenmatt crear ina distanza tranter l’aspectatur e quai che capita sin la tribuna. L’aspectatur na dueva betg avair la rolla d’in consument passiv, mabain vegnir animà da pensar activamain.
Il med da stil preferì da Dürrenmatt era l’alienaziun che metta en dumonda fatgs renconuschids e mussa las cuntradicziuns da las structuras da la societad. Medemamain caracteristics èn elements tragic-grotescs, pia ina colliaziun da chaussas che na paran l’emprim betg colliablas. Cuntrari a Brecht na preschenta Dürrenmatt dentant nagina concepziun dal mund (tar Brecht: marxissem).
Dürrenmatt ha creà ses agen tip da tragicumedia, ina furma maschadada da la tragedia e la cumedia ch’è tenor Dürrenmatt la «suletta pussaivladad da raquintar las tragedias d’ozendi». La tragedia pretendia numnadamain «culpa, miseria, mesira, survista, responsabladad» per cuntanscher la finamira da la purificaziun dal singul. Quai descriva el en ses text Theaterprobleme dal 1955. En il dischurden dal mund modern, uschia Dürrenmatt, vegnia la culpa disfatga ed adossada ad auters. En la moderna funcziunia be il grotesc.
(Remartga: Bleras ovras da Dürenmatt èn era disponiblas sco gieu auditiv. Da bunamain tut sias ovras existan pliras versiuns.)
Suenter la mort da Dürrenmatt èn cumparidas las suandantas ovras: